Extreem weer heeft geleid tot een toename van het aantal vermijdbare sterfgevallen in Brazilië en de rest van de wereld.

Een studie gepubliceerd in mei in het wetenschappelijke tijdschrift Temperature onthult hoe extreme hitte en kou mensen stilletjes en ongelijkmatig doden. Onderzoekers analyseerden sterftecijfers in India tussen 2001 en 2019 en ontdekten dat meer dan 34.000 mensen stierven aan oorzaken die direct verband hielden met intense hitte en kou. India werd gekozen als onderzoekslocatie vanwege de combinatie van kwetsbaarheden – een hoge bevolkingsdichtheid, armoede, ongecontroleerde verstedelijking en versnelde klimaatverandering – kenmerken die ook in Brazilië weerklank vinden.

Naast het absolute aantal sterfgevallen onthult het onderzoek een belangrijk patroon: mannen in de werkende leeftijd werden het meest getroffen door extreme hitte, terwijl sterfgevallen door kou gelijkmatig verdeeld waren over de seksen. De sterfte was bijzonder hoog in staten met minder verstedelijking en lagere sociale uitgaven, wat suggereert dat stedelijke infrastructuur en sociale bescherming als schild kunnen dienen tegen temperatuurschommelingen. De auteurs concluderen dat veel van deze sterfgevallen voorkomen hadden kunnen worden met passende strategieën.

Maar de waarschuwing reikt verder dan India. In tegenstelling tot andere klimaatgerelateerde bedreigingen, zoals overstromingen of bosbranden, zijn de gevolgen van extreme temperaturen vaak onopgemerkt. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) schat dat tussen 2000 en 2019 wereldwijd 489.000 mensen zijn gestorven aan blootstelling aan hitte. In Europa, een regio die zichzelf in theorie beter zou kunnen beschermen, was de hittegolf van 2003 verantwoordelijk voor meer dan 70.000 doden in drie maanden tijd.

Verpleegkundige Lis Leão, senior onderzoeker aan het Albert Einstein Teaching and Research Center van het Einstein Hospital Israelita en redacteur van het boek "Nature, Climate, and Public Health" (2024), is het met de auteurs van de studie eens dat deze sterfgevallen voorkomen hadden kunnen worden met adequate omstandigheden en overheidsbeleid om blootstelling aan hitte en kou te verminderen. "Maar we weten dat niet iedereen de mogelijkheid heeft om voorzorgsmaatregelen te nemen en zichzelf te beschermen tegen extreme temperaturen", reflecteert ze.

Extreem weer eist een ongelijkmatige tol

Extreme temperaturen hebben ook de gezondheid van de Braziliaanse bevolking aangetast. Een onderzoek uit 2022, gepubliceerd in het tijdschrift Nature Medicine , gebaseerd op gegevens uit 326 steden in negen Latijns-Amerikaanse landen, toont aan dat ongeveer 6% van alle sterfgevallen in de stad verband houdt met extreme hitte en kou. Het onderzoek toont aan dat op dagen met intense hitte elke stijging van 1°C van de omgevingstemperatuur gepaard ging met 5,7% extra sterfgevallen, en dat 10% van de sterfgevallen door luchtwegaandoeningen kan worden toegeschreven aan de kou.

Uit een ander onderzoek, gepubliceerd in december 2024 in Environmental Epidemiology , blijkt dat Brazilië tussen 1997 en 2018 meer dan 142.000 sterfgevallen als gevolg van extreme temperaturen heeft geregistreerd. Hoewel de kou verantwoordelijk was voor de meerderheid van deze sterfgevallen (113.000) — vooral in de regio's Zuid en Zuidoost —, is het aantal sterfgevallen als gevolg van hitte snel toegenomen, vooral in de regio's Noord en Centraal-West.

Het warmteregulatiesysteem van het menselijk lichaam werkt goed bij milde temperaturen. Bij extreme hitte en kou vinden significante fysiologische veranderingen plaats. Overmatige blootstelling aan hitte kan een hitteberoerte, hartritmestoornissen, een hartaanval, longoedeem en vaatverwijding veroorzaken. Het verhoogt ook het risico op acuut nierfalen, beroertes, neurologische aandoeningen en psychische stoornissen. Extreme kou daarentegen brengt cardiovasculaire en respiratoire risico's met zich mee en kan het risico op infectieziekten, zoals longontsteking, verhogen.

Dit alles treft vooral de meest kwetsbare groepen: ouderen, die vaak alleen en zonder zorg wonen, en pasgeborenen, die nog niet in staat zijn hun temperatuur te reguleren. Maar het risico neemt ook toe voor mensen die op straat leven of werken.

Gegevens van het Instituut voor Toegepast Economisch Onderzoek (IPEA) uit 2022 geven aan dat Brazilië ongeveer 282.000 daklozen telt, van wie velen voortdurend worden blootgesteld aan sterke temperatuurschommelingen, geen onderdak of regelmatige toegang tot drinkwater hebben. Werknemers in de bouw, landbouw, afvalinzameling en andere buitenactiviteiten worden ook geconfronteerd met lange uren in de felle zon of kou, vaak zonder enige specifieke bescherming.

Volgens Leão wordt klimaatongelijkheid in deze situaties blootgelegd. "Wie zorgt er voor deze werknemers of daklozen? We zijn afhankelijk van overheidsbeleid dat rekening houdt met deze klimaatverandering om deze bevolkingsgroep beter te bedienen," stelt hij.

Deze kloof manifesteert zich in onderwijsinitiatieven, die vaak worden opgezet zonder rekening te houden met de werkelijke omstandigheden van degenen die ze het hardst nodig hebben. "Gezondheidseducatie is erg belangrijk, maar we mogen de doelgroep waarop we mikken niet uit het oog verliezen", waarschuwt de Einstein-onderzoeker. "Als ik het bijvoorbeeld heb over het vermijden van blootstelling aan de zon tijdens de heetste uren, tussen 10.00 en 16.00 uur, dan hebben degenen die buiten werken die mogelijkheid niet. Welke andere maatregelen kunnen we nemen?"

Ze noemt specifieke initiatieven die risico's proberen te beperken, zoals het aanpassen van de planning van bouwwerkzaamheden of het stimuleren van continue hydratatie bij ouderen, die kwetsbaarder zijn voor uitdroging. Maar deze maatregelen blijven geïsoleerd gezien de toenemende frequentie en intensiteit van extreem weer. Voor de onderzoeker moet de reactie structureel zijn. "We hebben overheidsbeleid nodig dat het leven van mensen kan verbeteren, zodat ze deze hitte- en koudecrises, die steeds vaker zullen voorkomen, het hoofd kunnen bieden", zegt ze.

Gebrek aan investeringen en middelen

Nu het wetenschappelijke bewijs en de echte tragedies toenemen, heeft de huidige Braziliaanse regering haar agenda voor het vinden van oplossingen hervat. In 2023 lanceerde de federale overheid het Klimaatplan, een interministeriële strategie die het overheidsbeleid voor de beperking van en aanpassing aan klimaatverandering tot 2035 begeleidt.

Als onderdeel van deze agenda heeft het Ministerie van Volksgezondheid het Plan voor de Gezondheidssector ter Beperking en Aanpassing van Klimaatverandering opgesteld. Dit plan erkent de directe gevolgen van klimaatverandering voor de volksgezondheid en stelt richtlijnen voor om deze risico's aan te pakken. Tegelijkertijd probeert het Ministerie van Steden met projecten gericht op veerkrachtige groene steden en randgebieden kwetsbare gemeenten te ondersteunen met interventies zoals stedelijke vergroening en koelcentra.

Volgens Diego Ricardo Xavier, onderzoeker bij het Instituut voor Wetenschappelijke en Technologische Communicatie en Informatie in de Gezondheid van de Oswaldo Cruz Foundation (Icict/Fiocruz), wordt er ook gewerkt aan een betere epidemiologische bewaking. Dit doen we door milieugegevens te integreren en nauwere banden te smeden met instellingen zoals het Nationaal Meteorologisch Instituut (Inmet) en het Nationaal Instituut voor Ruimteonderzoek (Inpe). Deze instituten leveren essentiële informatie voor de ontwikkeling van waarschuwings- en bewakingssystemen voor extreme gebeurtenissen.

Op lokaal niveau handhaaft São Paulo Operatie Hoge Temperaturen, met watertenten voor daklozen tijdens de heetste dagen. In Rio de Janeiro legde de dood van een jonge vrouw tijdens een concert tijdens de hittegolf van 2023 het gebrek aan maatregelen om extreme temperaturen aan te pakken bloot. Na het incident stelde de stad in 2024 een protocol in dat hitteniveaus definieert op een schaal van 1 tot 5. In februari 2025 registreerde Rio voor het eerst niveau 4 (aanhoudende extreme hitte, tussen 40 en 44 °C), wat de autoriteiten ertoe aanzette om waarschuwingen en richtlijnen voor de volksgezondheid uit te vaardigen en een speciaal programma in zorginstellingen op te zetten voor de behandeling van gevallen van hyperthermie.

In de zuidelijke staten worden vaker noodmaatregelen tegen koude weersomstandigheden genomen: tijdelijke onderkomens, inzamelingsacties voor jassen, dekens uitdelen en warme maaltijden worden steeds gebruikelijker in steden als Curitiba, Porto Alegre en Florianópolis. De capaciteit is echter beperkt vanwege de groeiende vraag.

Ondanks deze initiatieven is Leão van mening dat de inspanningen nog lang niet tot een geïntegreerde en effectieve respons leiden. Een deel van deze moeilijkheid ligt in de manier waarop klimaat wordt waargenomen: als een externe, diffuse en moeilijk meetbare variabele. "Sterker nog, zelfs de andere sociale determinanten van gezondheid, die we al veel langer kennen, worden niet adequaat aangepakt, zoals basisvoorzieningen voor sanitaire voorzieningen en toegang tot de gezondheidszorg zelf. Problemen die al langer bekend zijn, worden nog steeds niet adequaat opgelost", merkt hij op.

Volgens de Fiocruz-onderzoeker is er nog steeds sprake van een gebrek aan coördinatie tussen ministeries, aangezien de gevolgen van klimaatverandering voor de gezondheid slechts het topje van de ijsberg zijn van een probleem dat veel eerder begint, namelijk in productie-, consumptie- en economische ontwikkelingsmodellen. "Het is een allesomvattend en vrij complex proces. We hebben interventies nodig die rekening houden met een verandering in cultuur, onderwijs en het economische model", stelt hij.

Volgens de Einstein-onderzoeker zijn prioritaire maatregelen onder meer het ontwikkelen van adaptatieplannen gericht op gezondheid, toegankelijke systemen voor vroegtijdige waarschuwing, koel- en hydratatiecentra, stedelijke vergroening, professionele training en specifieke protocollen voor het aanpakken van de effecten van hittestress. Maar het grootste obstakel is het op de agenda zetten van investeringen in deze gebieden.

"Aanpassingsplannen vereisen intersectorale coördinatie. Ze vereisen investeringen. Op de COP [ Klimaatconferentie van de Verenigde Naties ] zelf is gezondheid nog steeds een onderwerp met zeer beperkte middelen. Er wordt geïnvesteerd in andere klimaatgerelateerde gebieden, zoals energietransitie en transport, en niet in gezondheid, wat het uiteindelijke doel van klimaatverandering is", aldus Leão.

Zelfs met het groeiende publieke besef dat het klimaat verandert – en de gezondheid direct beïnvloedt – verloopt de reactie traag. "We hebben meer wendbaarheid nodig om deze aanpassingsplannen te ontwerpen, te implementeren en vervolgens te evalueren of ze werken. Maar we hebben ze nog niet allemaal ontworpen, laat staan geïmplementeerd en geëvalueerd", vat Leão samen.

Bron: Einstein Agency

Het bericht Extreem weer heeft het aantal vermijdbare sterfgevallen in Brazilië en de rest van de wereld doen toenemen verscheen het eerst op Agência Einstein .