Geneesmiddelenvoorziening in de EU: status en vooruitzichten vanuit het perspectief van de wettelijke ziektekostenverzekering

De belangrijkste aspecten van de farmaceutische wetgeving Hervorming van de documentbescherming en de gevolgen voor de financiën van de wettelijke ziektekostenverzekering

Een bijzonder belangrijke bepaling die met het wetgevingspakket moet worden hervormd, is de termijn voor documentexclusiviteit voor nieuw op de markt gebrachte geneesmiddelen. De huidige verordening voorziet in een maximale gecombineerde bescherming van documentexclusiviteit en marktexclusiviteit van elf jaar. Volgens de plannen van de Europese Commissie zou deze termijn worden verlengd tot maximaal twaalf jaar, terwijl de plannen van het Europees Parlement voorzien in een termijn van elf en een half jaar. ¹ Beide hervormingsvoorstellen hebben gemeen dat ze de beschermingsperiode sterker willen moduleren op basis van bepaalde criteria (zie figuur 1).

Uitbreiding van gegevensbescherming of marktexclusiviteit vertraagt ​​de opkomst van generieke concurrentie. Volgens berekeningen van de Duitse Europese Vertegenwoordiging voor Sociale Verzekeringen (DSV) vertaalt extra wettelijke bescherming zich in extra uitgaven voor de wettelijke ziektekostenverzekering van meer dan een miljard euro per jaar. Wanneer we de gehele Europese markt over dezelfde periode bekijken, bedragen de extra kosten meer dan drie miljard euro. ² Deze cijfers tonen duidelijk aan welke aanzienlijke impact deze regelgeving kan hebben, niet alleen op de financiële levensvatbaarheid van het zorgstelsel in Duitsland, maar ook op de zorgstelsels in andere EU-lidstaten (zie figuur 2).

Regelgevende intellectuele-eigendomsrechten en octrooibescherming verlenen bedrijven een tijdelijk monopolie. Dit moet hen de mogelijkheid geven hun onderzoeks- en ontwikkelingskosten te herfinancieren. Zodra de beschermingsperiode echter is verstreken, zou de vrije markt snel moeten op gang komen, waardoor de prijzen dalen en middelen vrijkomen die kunnen worden gebruikt voor verdere innovaties.

Het doel van de zogenaamde "Bolar-vrijstelling" is om deze generieke concurrentie vanaf dag 1 na het verstrijken van een eventuele beschermingsperiode te laten beginnen. Farmaceutische bedrijven die generieke geneesmiddelen en biosimilars produceren, moeten de mogelijkheid krijgen om geneesmiddelenonderzoeken uit te voeren met het referentiegeneesmiddel. Deze onderzoeken zijn vaak noodzakelijk voor de goedkeuring van het generieke geneesmiddel. Het standpunt van het Europees Parlement pleit voor een brede interpretatie en een juridisch verantwoorde verduidelijking. Deze onderzoeken voor goedkeurings- en vergoedingsbesluiten, evenals voor het uitvoeren van HTA, moeten mogelijk zijn terwijl het referentiegeneesmiddel nog onder octrooibescherming valt. Dit omvat ook alle daarmee verband houdende activiteiten. Bovendien verduidelijkt het voorstel van het Europees Parlement in een apart artikel dat octrooibescherming geen invloed mag hebben op beslissingen over goedkeuring, HTA en vergoeding (verbod op zogenaamde "patent linkage"). Deze regeling zou kunnen leiden tot eerdere prijsconcurrentie. Deze prijsconcurrentie is met name belangrijk voor de diversiteit en financiële haalbaarheid van de Duitse farmaceutische voorziening.

Resistente pathogenen stoppen niet bij landsgrenzen. De toenemende incidentie van microbiële resistentie vormt daarom een ​​gemeenschappelijke Europese uitdaging. Op basis van cijfers van het Wetenschappelijk Instituut van de Lokale Ziekenfondsen (WIdO) over antibioticavoorschriften in Duitsland, werd een aanzienlijke toename van het aantal voorschriften voor reserveantibiotica waargenomen. Het aantal voorschriften voor spaarzaam gebruikte geneesmiddelen steeg in 2023 met 18,4 procent ten opzichte van het voorgaande jaar. ³ Naarmate het aantal voorschriften voor reserveantibiotica toeneemt, neemt ook het risico op resistentie toe. Het is van groot belang om het ontstaan ​​van ernstige of resistente infecties vroegtijdig te voorkomen en het gebruik van reserveantibiotica, met name in de humane en veterinaire geneeskunde, tot een noodzakelijk minimum te beperken.

Verder onderzoek is nodig naar antimicrobiële therapieën die ingezet kunnen worden tegen ziekteverwekkers met kritieke resistentie. De Europese Commissie en het Europees Parlement zijn voornemens overdraagbare vouchers in te voeren als stimulans voor de ontwikkeling van een geneesmiddel tegen dergelijke prioritaire ziekteverwekkers. Na goedkeuring van het geneesmiddel ontvangt het farmaceutische bedrijf een voucher voor maximaal twaalf maanden extra gegevensbescherming.

Deze voucher kan één keer worden doorverkocht. Het is daarom aannemelijk dat deze vouchers zullen worden aangekocht door farmaceutische bedrijven die ze willen gebruiken voor geneesmiddelen met een hoge omzet. Deze voorspelling wordt ook ondersteund door het effectbeoordelingsrapport van de Europese Commissie. ⁴ Dit zou niet in de eerste plaats ten goede komen aan de bedrijven die het antibioticum hebben ontwikkeld, maar aan de bedrijven die de voucher hebben aangekocht voor bijzonder dure geneesmiddelen.

Deze zogenaamde "windfall profits" zouden een onevenredige belasting vormen voor de financiële levensvatbaarheid van het Duitse zorgstelsel, zonder effectieve en gerichte voordelen te bieden aan onderzoeksbedrijven. Vouchers bieden onderzoeksbedrijven ook geen ondersteuning tijdens de kritieke fase van de geneesmiddelenontwikkeling. Alternatieven die bedrijven tijdens de onderzoeksfase ondersteunen, zijn zogenaamde "push- en pull-incentives".

Een voorstel voor dit stimuleringssysteem is te vinden in het standpunt van het Europees Parlement. In het kader van een "Milestone Payment Program" zouden bepaalde mijlpalen tijdens de onderzoeksfase, zoals de voltooiing van klinische fase I, worden beloond met financiering. Hoewel deze financieringssubsidies worden beschouwd als "push-incentives", zijn gegarandeerde aankoophoeveelheden van geneesmiddelen die vaak gepaard gaan met lage verkoopcijfers klassieke "pull-incentives".

Het probleem kan niet alleen worden opgelost door het ontwikkelen van nieuwe werkzame stoffen; de bestaande werkzame stoffen moeten rationeel en spaarzaam worden gebruikt.

Net als bij de huidige situatie met reserveantibiotica werden de speciale regelingen voor weesgeneesmiddelen ooit gerechtvaardigd door de diagnose van marktfalen. Voor ziekten die minder dan 5 op de 10.000 mensen in de EU treffen, werd aangenomen dat geneesmiddelentherapieën economisch niet ontwikkeld konden worden zonder verdere prikkels. Gezien de ontwikkelingen van de afgelopen 25 jaar kan deze algemene stelling niet langer worden gehandhaafd.

Enerzijds blijven veel zeer zeldzame ziekten onontgonnen; anderzijds is er een aanzienlijke marktdynamiek met hoge winsten ontstaan ​​voor enkele relatief veel voorkomende, chronische "weesziekten" ("clustering"). Om ervoor te zorgen dat de financiering van therapieën voor zeldzame ziekten de komende 25 jaar stevig verankerd is, is een heroriëntatie van de prikkels op daadwerkelijke gevallen van marktfalen bij zeer zeldzame ziekten en op daadwerkelijke therapeutische doorbraken dringend noodzakelijk.

Door de COVID-pandemie en de daarmee gepaard gaande onrust in de wereldhandel is de leveringszekerheid van geneesmiddelen op de politieke agenda komen te staan. Farmaceutische bedrijven en groothandels zijn verplicht om binnen hun verantwoordelijkheidsgebied te zorgen voor een toereikende en continue levering van het betreffende geneesmiddel om aan de behoeften van patiënten te voldoen (artikel 52b, lid 1 van de Duitse Geneesmiddelenwet en artikel 81 van Richtlijn 2001/83/EG). Het ontwerp van de "Wet op de kritieke geneesmiddelen" roept nu de vraag op hoe deze verplichting met aanvullende regelgeving kan worden ondersteund om de levering van geneesmiddelen effectief te waarborgen.

Tekorten aan geneesmiddelen kunnen verschillende oorzaken hebben: problemen kunnen zelfs al tijdens de productie van een werkzame stof ontstaan. Een bekend voorbeeld uit het verleden is de nitrosamineverontreiniging bij de productie van sartanen. Als de productie van de werkzame stof niet door andere fabrikanten kan worden gecompenseerd, kunnen er wijdverbreide leverings- en leveringsknelpunten ontstaan.

Nadat de werkzame stoffen zijn geproduceerd, worden ze vaak naar Europa getransporteerd voor secundaire productie van het medicijn. Transportproblemen kunnen zich voordoen, zoals blokkades van belangrijke aanvoerroutes. Een goed voorbeeld is het incident in het Suezkanaal ongeveer vier jaar geleden, toen een vrachtschip deze wereldwijd belangrijke transportroute blokkeerde. Zelfs als de medicijnen al geproduceerd zijn, kunnen er nog steeds fouten in de voorraadberekeningen optreden, vooral als de voorraadbeheerprocessen niet volledig gedigitaliseerd zijn.

Bovendien kan een onvoorzienbare toename van de vraag, deels als gevolg van seizoensgebonden schommelingen in morbiditeit, verantwoordelijk zijn voor een aanbodtekort. Er zijn ook diverse geschikte maatregelen voor de diverse oorzaken van aanbodtekorten. Het is belangrijk dat deze maatregelen evidence-based en transparant zijn. Geïsoleerde prijsverhogingen zonder bijbehorende verplichtingen zijn daarom niet geschikt. Een geschikt instrument is de diversificatie van leveranciers in de productie- en toeleveringsketen. Dit zou Europa minder afhankelijk moeten maken van individuele producenten uit derde landen. Passende opslag op basis van digitale registratiesystemen kan transport- en logistieke problemen verzachten. In tijden van seizoensgebonden toegenomen vraag naar bepaalde geneesmiddelen kan verbeterde en digitale vraagplanning helpen (zie figuur 3).

Het nu gepubliceerde ontwerp van de Wet op Kritische Geneesmiddelen moet zinvol worden geïntegreerd met de farmaceutische hervorming. De wisselwerking tussen de wetgeving zou bijvoorbeeld kunnen worden gebruikt om een ​​EU-breed systeem voor vroegtijdige waarschuwing voor tekorten aan de aanbodzijde op te zetten. Dit zou een belangrijk instrument kunnen zijn om tekorten te voorkomen. Om tekorten in de toekomst te voorkomen, dienen houders van handelsvergunningen dreigende tekorten tijdig te melden.

Naast het prioriteren van zogenaamde "strategische projecten", pleit het ontwerp voor prioritaire levering aan EU-lidstaten van geneesmiddelen die staatssteun hebben ontvangen. Bovendien worden er nieuwe verplichte aanbestedingscriteria ingevoerd voor "kritieke geneesmiddelen" en "geneesmiddelen van algemeen belang". ⁵ Verplichte opname zou het Duitse systeem voor geneesmiddelenvoorziening ernstig verstoren en de vrijheid om kortingsovereenkomsten op te stellen beperken. De bureaucratische last zou ook enorm zijn. Bovendien creëert de voorgestelde verordening rechtsonzekerheid met betrekking tot de behandeling van verdragsstaten bij de EER en andere overeenkomsten. Deze rechtsonzekerheid moet worden opgehelderd voordat de Wet op Kritieke Geneesmiddelen in het huidige EU-recht wordt opgenomen.

De bestaande wetgeving verplicht de houder van een handelsvergunning al om, binnen de reikwijdte van zijn verantwoordelijkheid, te zorgen voor een toereikende en continue levering van zijn producten. Zolang deze regelgeving echter niet wordt gesanctioneerd of gehandhaafd, bestaat er een prikkel om kostenbesparende maatregelen te implementeren die leiden tot een grotere kwetsbaarheid in de toeleveringsketen. Alleen met passende sancties ontstaan ​​er concurrentieprikkels om hogere productiekosten te accepteren en zo mogelijke boetes te vermijden. Zonder sancties zullen echter zelfs nieuwe regelgeving die slechts "beste inspanningen" aanmoedigt, uiteindelijk waarschijnlijk geen gevolgen hebben.

De Duitse wet bevat al uitgebreide regelgeving met betrekking tot het aanleggen van voorraden geneesmiddelen. Zo moeten geneesmiddelen waarvoor een kortingsovereenkomst is afgesloten, zes maanden lang in de buurt van het leveringspunt op voorraad worden gehouden. Naast de Duitse regelgeving kan in crisissituaties vrijwillig gebruik worden gemaakt van het EU-solidariteitsmechanisme voor geneesmiddelen, onder Europese coördinatie. Aanbodtekorten worden vaak veroorzaakt door een probleem met de levering van het werkzame bestanddeel. Daarom zou in de Wet op de Kritische Geneesmiddelen kunnen worden onderzocht of het aanleggen van voorraden werkzame bestanddelen als strategische EU-reserve zinvol is. Effectieve voorraadvorming van geneesmiddelen en efficiënte coördinatie in crisissituaties vereisen de mogelijkheid om voorraden digitaal en in realtime te registreren en te volgen.

2025 is ongetwijfeld een spannend jaar voor de Europese farmaceutische wetgeving. Gezien de huidige geopolitieke en handelsspanningen zijn gemeenschappelijke Europese oplossingen en efficiënte en flexibele toeleveringsstructuren nodig. Bovenal zijn innovatieve oplossingen nodig die een efficiënte en hoogwaardige toelevering van geneesmiddelen mogelijk maken en tegelijkertijd de financiële stabiliteit van de gezondheidszorg waarborgen.

Dr. Antje Haas is specialist in interne geneeskunde, hematologie, interne oncologie en hemostaseologie. Sinds 2012 leidt ze de afdeling Farmaceutica van de GKV-Spitzenverband. Van 2008 tot 2012 was ze afdelingshoofd bij de afdeling Ziekenhuizen van de GKV-Spitzenverband. Daarvoor werkte ze jarenlang in klinische en onderzoeksfuncties in de klinische en poliklinische zorg.

Maximilian Blindzellner is apotheker. Sinds mei 2025 leidt hij de afdeling Geneesmiddelenvoorziening van de Landesverband der Wettelijke Ziekenfondsen (GKVSpitzenverband). Van 2017 tot 2025 was hij als specialistisch adviseur werkzaam bij verschillende afdelingen van de afdeling Geneesmiddelen van de Landesverband der Wettelijke Ziekenfondsen (GKVSpitzenverband). Voorheen werkte hij in de openbare apotheek en in de farmaceutische industrie op het gebied van markttoegang. Tijdens de COVID-19-pandemie was hij tevens technisch directeur van het Coronavaccinatiecentrum Velodrom in Berlijn.

Robert Pecak is apotheker. Sinds maart 2024 is hij specialist bij de afdeling Geneesmiddelenvoorziening van de afdeling Farmaceutische Producten van de National Association of Statutory Health Insurance Funds. Voorheen werkte hij bij openbare apotheken en in de farmaceutische industrie, waar hij zich bezighield met medische zaken en geneesmiddelenbewaking.

¹ Hervorming van de farmaceutische wetgeving van de EU - Europese Commissie https://health.ec.europa.eu/medicinal-products/legal-framework-governing-medical-products-human-use-eu/reform-eu-pharmaceutical-legislation_en (vanaf 21 maart 2025)

² Berekeningen voor extra verkopen door exclusiviteitsbescherming – DSV https://dsv-europa.de/lib/Hintergrund/2024-03-07-DSV-Berechnungen-zum-Mehrumsatz-durch-Exklusivitaetsschutz.pdf (stand 20 februari 2025)

³ Tagesspiegel: "Antibioticagebruik stijgt met bijna een vijfde: Saarland is het land met de meeste voorschrijvingen" https://www.tagesspiegel.de/gesundheit/antibiotika-verbrauch-steigt-um-fast-ein-funftel-im-saarland-wird-am-grosszugigsten-verordnet-13241926.html (stand 24 februari 2025)

⁴ Effectbeoordelingsrapport en samenvatting bij de herziening van de algemene farmaceutische wetgeving – Europese Commissie https://health.ec.europa.eu/publications/impact-assessment-report-and-executive-summary-accompanying-revision-general-pharmaceutical_en (per 21 maart 2025)

⁵ Critical Medicines Act - Europese Commissie https://health.ec.europa.eu/medicinal-products/legal-framework-governing-medical-products-human-use-eu/critical-medicines-act_en (vanaf 21 maart 2025)