Zonder hiërarchieën, mannetjes of koningin: het ongekende matriarchaat van een bijengemeenschap in de jungle van Costa Rica

In het zuidoosten van Costa Rica, midden in de jungle waar rebelse planten overal hun bladeren tonen, leeft een unieke kolonie orchideeënbijen die breekt met traditionele hiërarchieën. Ze zijn de oudste dochters van een geslacht dat zich verzet tegen rigide kasten. Terwijl hun neven, de honingbijen en hommels , naast elkaar bestaan onder de strikte heerschappij van een koningin, hebben ze er de voorkeur aan gegeven om vrij te leven in het tropische station La Gamba , volgens een nieuwe studie in het tijdschrift Biology Letters . Deze ontdekking zet de heersende opvattingen over de sociale organisatie van deze insecten ter discussie.

Drie jaar lang verdiepte een team biologen onder leiding van Jonas Henske, onderzoeker aan de Universiteit van Bochum (Duitsland), zich in het vochtige tropische landschap. Daar ontdekten ze deze onverwachte natuurlijke schuilplaats: een levendig nest van de soort Euglossa cybelia , met zestien vrouwtjes. Er was geen moederbij die de orde dicteerde, noch hiërarchieën die het lot van de bewoners bepaalden. Deze bijen zijn in feite niet gebonden aan de complexe sociale organisatie die obligate eusocialiteit wordt genoemd. Ze lijken de kloof tussen eenzaamheid en samenleving te overbruggen, verenigd in een stilzwijgend pact van coëxistentie.

De wetenschappers bouwden voort op een eerdere analyse , waaruit bleek dat deze soort vaak in de buurt van rivieren werd aangetroffen. Voor Henske zijn orchideeënbijen net als orchideeën zelf: opvallend, divers en met uniek gedrag. "Vanaf het moment dat ik ze voor het eerst tegenkwam, fascineerden ze me", vertelt de onderzoeker aan EL PAÍS, die al meer dan tien jaar gefascineerd is door deze insecten. Hoewel hij gespecialiseerd is in het gedrag van mannelijke bijen – de makers van geuren – lag de focus dit keer op de vrouwtjes.

Elk van de bijen zorgde voor zijn eigen nakomelingen en deelde dezelfde ruimte, een nogal ongebruikelijk fenomeen. "Het interessante is dat het niet allemaal zussen waren. Ze vormden groepen van verschillende afstammingslijnen, wat erop wijst dat dit geen typische familiestructuur is", benadrukt de hoofdauteur van de analyse die woensdag werd gepubliceerd. Het is een vorm van coëxistentie, waarbij ze allemaal samenwerken aan het bouwen van het nest, maar elk zijn eigen, onafhankelijke voortplanting behoudt.

Het interessante is dat het niet allemaal zussen waren. Ze vormden groepen van verschillende afstammingslijnen, wat erop wijst dat het geen typische familiestructuur is.

Jonas Henske, Universiteit Bochum

Pablo Vargas, onderzoeker bij de Royal Botanical Garden, merkt hetzelfde op. Dit is een groep waar sociale soorten normaal gesproken niet voorkomen. "Bovendien is de kolonie niet afkomstig van één vrouwtje dat de kolonie sticht, zoals in typische bijenvolken, maar wordt gevormd door meerdere onafhankelijke vrouwtjes. Het is letterlijk een commune", zegt deze expert, die niet betrokken was bij de ontdekking. Gemeenschappelijk nestelen kan op zichzelf ook bij andere bijensoorten worden waargenomen, maar het gemeenschappelijk stichten van nesten is uniek.

Vargas trekt een parallel met mensen. In sommige traditionele culturen werden communes gevormd waar kinderen door verschillende moeders binnen de gemeenschap werden opgevoed. Dit gaf de anderen meer vrije tijd of de mogelijkheid om de werklast te verdelen. "Iets soortgelijks zou hier ook kunnen gebeuren", zegt hij.

Het bouwen van een harskoepel in de jungle is geen gemakkelijke opgave. Samenwerking tussen meerdere vrouwtjes zou volgens de auteur een strategie kunnen zijn om deze uitdaging aan te pakken, waardoor de taak efficiënter wordt dan wanneer één bij het alleen zou doen. De zeldzaamheid van dit geval wordt verder benadrukt door de observatie dat, hoewel alle vrouwtjes gepaard waren en dochters konden krijgen, het nest aanvankelijk alleen door mannelijke nakomelingen werd bevolkt.

Bij bijen komen mannetjes uit onbevruchte eieren, een daad van biologische onafhankelijkheid die in dit geval opzettelijk lijkt om concurrentie tussen zusters te vermijden, aangezien ze het nest verlaten wanneer ze volwassen zijn. Bij bijen en wespen kunnen mannetjes uit onbevruchte eieren komen, maar in dit geval hadden de bijen gepaard en kozen ze ervoor om geen vrouwtjes te produceren.

Enkele onbekenden van de afstamming

Het vinden van nesten blijft een grote uitdaging. Nestgedrag is slechts bij een klein deel van de meer dan 250 bekende soorten beschreven. Bij sommige soorten orchideeënbijen in Costa Rica zijn kleine nestgemeenschappen waargenomen, hoewel deze over het algemeen solitair blijven. Soms worden kolonies aangetroffen bestaande uit een moeder, haar dochters en andere niet-verwante vrouwtjes. Elk vrouwtje zoekt echter haar eigen voedsel en er is geen rekruteringssysteem voor het verzamelen van hulpbronnen, zoals bij honingbijen of angelloze bijen.

De volgende stap van het team is het voortzetten van de zoektocht naar nesten, een complexe taak die weken werk vergt in afgelegen delen van de jungle. "Dit gedrag is moeilijk te bestuderen", zegt Ignasi Bartomeus, onderzoeker bij het Doñana Biological Station. "We moeten de nesten lokaliseren en genetische analyses van de bijen uitvoeren om te zien of ze verwant zijn, dus we weten weinig over deze relaties", legt de ecoloog uit, die niet betrokken was bij de analyse. Het doel is om individuen te markeren en te observeren of er interactie is tussen nabijgelegen nesten, of zelfs of er chemische signalen zijn die de vrouwtjes gebruiken om zich te groeperen.

"We willen weten welke factoren ertoe hebben geleid dat ze samen een nest hebben gesticht. Reageren ze op specifieke geuren? Is het puur toeval, of zit er een patroon in?", vraagt de onderzoeker zich af. Wetenschappers bevinden zich nog in een zeer vroeg stadium, maar dit zou een nieuwe onderzoekslijn naar de evolutie van insectengemeenschappen kunnen openen.

Tussen de orchideeënbijen, in deze verborgen hoek van de jungle van Costa Rica, bloeit een andere samenleving, die ons uitnodigt om opnieuw na te denken over de evolutie en de betekenis van het leven in gemeenschap.