Schengen viert 40-jarig bestaan: welke problemen brengt de grensvrije zone van Europa met zich mee?

Wie had gedacht dat een klein stadje in Luxemburg beroemd zou worden door de naamgeving van een visum en door de oprichting van het grootste vrijreisgebied ter wereld?

Dat is Schengen, waar veertig jaar geleden, op 14 juni 1985, vijf Europese landen een verdrag ondertekenden om de controles aan de binnengrenzen geleidelijk af te schaffen en hun burgers vrij te laten reizen. Hier is het verhaal van die gebeurtenissen en wat er daarna is gebeurd.

Hoe is het begonnen?

Het Schengenakkoord was niet de eerste regeling voor vrij reizen in Europa. De Benelux-landen (België, Nederland en Luxemburg) en de Scandinavische landen hadden al hun vrij verkeer ingesteld. Ook de gemeenschappelijke reiszone voor het Verenigd Koninkrijk en Ierland was al van kracht.

In 1984 ondertekenden Frankrijk en de Bondsrepubliek Duitsland het Akkoord van Saarbrücken, met als doel de controles aan de grenzen geleidelijk af te schaffen.

Het Schengenverdrag was gebaseerd op dat akkoord en omvatte eerst België, daarna West-Duitsland, Frankrijk, Luxemburg en Nederland.

De ondertekening was een kleinschalige, maar symbolische gebeurtenis, aangezien het plaatsvond op een boot, de Prinses Marie-Astrid, op de Moezel, aan de grens van Luxemburg met Duitsland en Frankrijk.

Destijds telde de Europese Economische Gemeenschap (nu de EU) tien leden. Het Schengenakkoord werd tussen regeringen ondertekend, buiten het wettelijk kader van de EEG.

Italië werd met name uitgesloten omdat het immigratiebeleid te laks werd geacht. Ook Griekenland werd buiten beschouwing gelaten, terwijl Denemarken, het Verenigd Koninkrijk en Ierland niet happig waren hun grenzen te openen.

In 1990 werd de Schengenovereenkomst aangevuld met de bepalingen voor de oprichting van een gebied zonder controles aan de binnengrenzen. Het Verdrag van Amsterdam, ondertekend in 1997 en van kracht geworden in 1999, nam Schengen op in het rechtssysteem van de Europese Unie.

Hoeveel landen maken deel uit van het Schengengebied?

Tegenwoordig behoren 25 van de 27 EU-lidstaten en de vier landen van de Europese Vrijhandelsassociatie (IJsland, Liechtenstein, Noorwegen en Zwitserland) tot het Schengengebied.

Roemenië en Bulgarije zijn de laatste landen die zich op ¹ januari 2025 hebben aangesloten en naar verwachting zal Cyprus vanaf 2026 deel uitmaken van het Schengengebied. Het is onwaarschijnlijk dat Ierland zich op korte termijn zal aansluiten, omdat daarvoor een grens met Noord-Ierland zou moeten worden vastgesteld.

Volgens de website van de Raad van de EU beslaat het Schengengebied meer dan 4,5 miljoen vierkante kilometer met een totale bevolking van bijna 450 miljoen mensen. Dagelijks steken ongeveer 3,5 miljoen mensen de Schengen-binnengrenzen over voor werk, studie of bezoek, en bijna 1,7 miljoen mensen wonen in één Schengenland terwijl ze in een ander Schengenland werken.

Wat is het doel van het Schengenakkoord?

Het hoofddoel van het Schengenakkoord was de afschaffing van de controles aan de binnengrenzen, een van de meest tastbare aspecten van de Europese integratie.

Tegelijkertijd beoogt de overeenkomst de controles aan de buitengrenzen te versterken en de samenwerking tussen politiediensten te vergroten. Dit gebeurt via het Schengeninformatiesysteem (SIS), waarmee lidstaten informatie kunnen delen over gezochte of vermiste personen en goederen, de oprichting van het Europees Grens- en kustwachtagentschap (Frontex) en het agentschap van de Europese Unie voor samenwerking op het gebied van rechtshandhaving (Europol).

Hoewel het visumbeleid een kwestie van nationaal recht blijft, heeft het Schengenverdrag ook een gemeenschappelijk visum voor bezoekers die er kort verblijven, ingesteld.

Wat is een Schengenvisum?

Niet-EU-burgers die een visum nodig hebben om de EU voor vakantie te bezoeken, kunnen een Schengenvisum aanvragen. Hiermee mogen ze maximaal 90 dagen binnen een periode van 180 dagen in het grensvrije gebied verblijven en reizen. Ook zakenreizigers kunnen een Schengenvisum voor zaken aanvragen.

Mensen uit landen zonder visumplicht, zoals Britten, Amerikanen, Canadezen en Australiërs, mogen maximaal 90 dagen van elke 180 dagen in de Schengenzone zonder visum doorbrengen.

Maar aan veel grenzen zijn er nog steeds controles...

Op grond van de Schengengrenscode, waarin de regels voor het Schengengebied zijn vastgelegd, kunnen interne grenscontroles tijdelijk worden hersteld als er sprake is van een ‘ernstige bedreiging voor de openbare orde of de binnenlandse veiligheid’, variërend van de organisatie van een groot sportevenement tot een terroristische aanslag.

Deze controles zouden een "laatste redmiddel" moeten zijn, beperkt moeten blijven tot de periode die "strikt noodzakelijk" is om de dreiging te bestrijden en niet langer dan zes maanden mogen duren. In uitzonderlijke gevallen kunnen de controles aan de binnengrenzen voor maximaal twee jaar worden heringevoerd.

Landen die grenscontroles herinvoeren, moeten de Europese Commissie en andere lidstaten hiervan op de hoogte stellen en de reden voor hun besluit specificeren. Momenteel zijn er in veel landen, waaronder Duitsland, Frankrijk, Spanje, Italië, Denemarken, Oostenrijk en Zweden, verscherpte grenscontroles aan de binnengrenzen van de EU.

De volledige lijst van landen waar momenteel controles gelden, vindt u hier .

LEES OOK: Hoe lang kan Duitsland zijn grenscontroles handhaven?

Hoewel deze maatregelen uitzonderlijk zouden moeten zijn, is er sprake van voortdurende verstoringen van het vrije verkeer van personen in het Schengengebied. Een recente hervorming van de regels beoogt ervoor te zorgen dat grenscontroles een uitzondering vormen, door de politiesamenwerking te verbeteren en gerichte controles in grensregio's in te voeren.

Wanneer er controles zijn ingesteld, moeten regeringen de impact ervan op grensgebieden, op grensarbeiders en op het functioneren van de interne markt beperken, vooral om de doorvoer van 'essentiële' goederen te garanderen, zoals dat tijdens de pandemie is gebeurd.

Wat staat ons te wachten in de toekomst?

De volgende stap in de ontwikkeling van het Schengengebied is de digitalisering ervan.

EU-landen zijn onlangs overeengekomen om de mogelijkheid te introduceren om online een visum aan te vragen en de huidige visumsticker in paspoorten te vervangen door een digitaal visum.

Een grote verandering die na veel vertragingen in oktober wordt verwacht, is de invoering van het Entry/Exit System (EES). Dit is een IT-infrastructuur waarmee niet-EU-burgers die voor een kort verblijf reizen, worden geregistreerd telkens wanneer zij het Schengengebied in- en uitreizen.

Dit is bedoeld om de veiligheid te verhogen en te voorkomen dat verblijven langer dan 90 dagen duren in een periode van 180 dagen. Reisaanbieders en overheden vrezen al lang de vertragingen aan de grenzen die EES met zich meebrengt. Daarom zijn de EU-regeringen overeengekomen om de uitrol van EES geleidelijk in te voeren en landen de mogelijkheid te geven de controles op te schorten bij problemen aan de grenzen.

EES LAATSTE NIEUWS: EU onthult hoe biometrische grenscontroles geleidelijk worden ingevoerd

Na de EES zullen de Schengenlanden ook het Europees Reisinformatie- en Autorisatiesysteem ( ETIAS ) invoeren. Dit systeem vereist dat niet-EU-onderdanen die zijn vrijgesteld van de visumplicht, vóór hun reis een reisautorisatie aanvragen. Na aanvraag is het ETIAS drie jaar geldig.